Jarenlang filmde de Syrische journaliste Waad Al-Kateab haar eigen leven in de zwaar belegerde stad Aleppo tijdens de Syrische burgeroorlog. Haar man, Hamza, is één van de weinige dokters die nog is overgebleven in Aleppo. De documentaire in de vorm van een hartbrekende brief van een moeder aan haar dochter, Sama, laat niemand onberoerd. For Sama past in het bredere fenomeen van Syrische documentaires die het grote publiek konden behagen wat zich heeft vertaald in vele nominaties en prijzen. Zo werd deze documentaire in 2019 genomineerd voor de Oscar voor beste documentaire en won ze de publieksprijs van de recentste editie van Film Fest Gent. Het feit dat Waad- Al Kateab volgens het Time Magazine behoort tot één van de 100 meest invloedrijkste personen van 2020 wil veel zeggen over de indruk die zij en haar film op de wereld hebben achtergelaten. Maar hoe komt het dat een documentaire zoals For Sama het internationale publiek zo emotioneel kan raken en hen pas echt kan laten zien wat de Syrische burgeroorlog inhoudt?
Overtuigende elementen
Ten eerste werkt deze documentaire zeer overtuigend doordat Al-Kateab heel ruwe beelden van oorlogsgeweld filmt. De geboorte van een baby via keizersnede waarbij de moeder zwaar gewond is geraakt tijdens een bombardement is hiervan een duidelijk voorbeeld. De kijker ziet heel expliciet hoe de baby uit de moeder wordt gehaald en op het eerste zicht dood lijkt. Na verschillende ingrepen van de dokter, komt er een schreeuw uit de baby. Een schreeuw van hoop. Het oproepen van vele emoties van angst, hoop, wanhoop, verdriet en boosheid is een constante doorheen de film. Scènes zoals deze laten geen enkele kijker onbewogen en laten zien hoe het leven van de Syrische burgers aan een zijden draadje hangt.
Verder is For Sama zo succesvol door de aandacht die uitgaat naar kinderen. Beelden van kinderen hebben een zeer specifieke plaats in de iconografie van oorlog. Want wie kan er nu onschuldiger zijn dan een kind? Met dit in het achterhoofd emotioneren beelden van bebloede, wenende, rouwende en/of dode kinderen in de documentaire des te meer. De Syrische journaliste laat enkele keren kinderen aan het woord die beschrijven hoe zij de oorlog ervaren. Zij spreken over vriendjes die zijn gevlucht, broers of zussen die gestorven zijn en hoe ze school volgen in deze toestand. Kinderen hebben niets te maken met de oorlog maar zijn er uiteindelijk de dupe van.
Bovendien wordt het narratief versterkt door de persoonlijke aanpak van Al-Kateab en de vorm van de documentaire. De Syrische journaliste neemt met de camera in de hand het publiek mee in haar persoonlijk leven door belangrijke momenten uit haar eigen leven te delen. Ze toont onder andere haar bruiloft met Hamza, de geboorte van Sama en laat de kijker kennismaken met enkele van haar vrienden die net zoals zij en Hamza gekozen hebben om in het zwaar belegerde Aleppo te blijven. Op het einde krijgen we ook enkel foto’s van haar vrienden en familie te zien. Deze intieme beelden staan in scherp contrast met de oorlogstoestand. Tijdens de documentaire richt Al-Kateab zich vaak tot haar dochter Sama en legt haar uit waarom haar ouders besloten hebben om in Syrië te blijven en te vechten om het land te bevrijden van de autoritaire heerschappij. Sama komt ook vaak in beeld waarbij ze altijd heel rustig is. Zelfs toen ze op een bepaald moment moesten schuilen in de kelder van het ziekenhuis bleef Sama verbazingwekkend rustig ondanks alle paniek.
Daarnaast legt Al-Kateab het verloop van de oorlog duidelijk uit aan de hand van enkele concrete gebeurtenissen waarbij zij de rol van de staat hierbij betwist. Ze toont onder meer beelden van lijken die uit de rivier zijn gehaald. De meeste onder hen zijn met de handen geboeid en gedood met een kogel door het hoofd. Deze burgers woonden in gebieden die tegenstand boden aan het regime. Bill Nichols, grondlegger van de hedendaagse studie van de documentaire film, stelt in zijn essay Documentary Film and the Modernist Avant-Garde namelijk dat documentaires kwesties van openbaar belang behandelen om de rol van de staat hierin te bevestigen of te betwisten. Verder is ze ook heel kritisch over de Russische inmenging in de oorlog. Verschillende keren verwijst ze naar de verwoestende luchtaanvallen die de Russen uitvoeren op Aleppo. Al-Kateab kaart ook het feit aan dat het regime chloorgas heeft ingezet op haar burgers. Ze vraagt zich af hoe de wereld dit allemaal heeft kunnen laten gebeuren?
Kritische noot
Na een grondigere analyse van de documentaire zijn er toch enkele bedenkelijke zaken die opvallen. De schrijfster en Arabische wereld specialiste Donatella Della Ratta beweert in haar essay Emerging from the underground: On ‘For Sama’ and mainstream filmmaking dat de documentaire echter niet zo authentiek is als hij wordt voorgesteld. Enerzijds neemt de Syrische journaliste met camera in de hand het publiek mee met haar in de zwaar belegerde stad Aleppo anderzijds krijgt de kijker spectaculaire, goed vastgelegde en met hoge resolutie drone beelden te zien die een beeld geven van de stad. Door gebruik te maken van dronebeelden past deze film in het plaatje van mainstream documentaires die gemaakt zijn voor wereldwijde consumptie en passend zijn voor streamingdiensten als Netflix wat het allemaal beter verkoopbaar maakt. Maar door dronebeelden te gebruiken, boet volgens Della Ratta de film in op de geloofwaardigheid van de handcamera techniek en de first-point view gebruikt door de journaliste. Want van wie zijn deze drones en vooral wie heeft deze betaald? Hieruit concludeert Della Ratta dat de documentaire zich moest conformeren aan de mainstream westerse smaak om verkocht en geconsumeerd te worden als ze een impact wou hebben op het wereldwijde publiek. For Sama is geen alleenstaand geval. Syrische films moeten zaken als dronebeelden incorporeren in hun films om de concurrentie op de markt te kunnen verslaan ook al doet dit de geloofwaardigheid van de film te niet.
De Syrische journaliste Maya Abyad stelt in haar essay New Syrian cinema: Young and gasping dat de Syrische cinema decennia lang onderhevig was aan een strenge censuur opgelegd door het Assad-regime. Enkel de National Film Organisation mocht films uitbrengen in opdracht van enkele regimeliefhebbers die onder strikte regimecensuur film gebruikte om hun ideologie en propaganda te verspreiden. Buitenlandse films werden ook zwaar gecensureerd en de meeste Westerse films werden zelf niet toegelaten in de cinema’s. Maar volgens Abyad brachten de opstanden van 2011 hier verandering in. De Arabische Lente was een katalysator om onafhankelijke stemmen aan het woord te laten en te breken met de censuur die het regime aan de filmindustrie oplegde. De meeste opkomende filmmakers kozen ervoor om documentaires te maken door de lagere productiebudgetten maar voornamelijk omwille van de marktvraag van de nieuwsindustrie. Verder benadrukt de Syrische regisseur Nidal Hassan in zijn essay Syrian cinema: Motion picture in the age of transformation dat de Syrische film radicaal veranderde in termen van beelden en behandelde onderwerpen. Dit had volgens hem te maken met de essentie van de revolutionaire beweging waarbij demonstranten en activisten vanop straat live beelden probeerden uit te zenden van de protesten als reactie op de strenge censuur op de media van het regime. Het uitzenden van deze beelden heeft velen onder hen het leven gekost. Na verloop van tijd ontstond de noodzaak om deze beelden te gebruiken om verhalen en films te maken die de revolutie en opstanden in de straat moesten overbrengen. For Sama is hier een duidelijk voorbeeld van. De Syrische journaliste documenteert zelf verschillende straatprotesten in haar film.
Daarnaast stelt de Syrische regisseur Hassan ook dat er binnen de Syrische samenleving verdeeldheid heerst over de houding ten opzichte van de revolutie wat vragen heeft doen rijzen over het publiek waarvoor de Syrische documentaires zijn gemaakt en op welke platforms deze beschikbaar worden gesteld. De meeste films zijn immers beperkt tot internationale festivals en privévertoningen. De,Syrische journaliste Azman Bezreh beklemtoont in haar essay The Syrian public and its cinema: Funding priorities - Part II dat For Sama is geproduceerd en gedistribueerd door Amerikaanse en Britse nieuwszenders, Channel 4 News en PBS Frontline. Al-Kateab beweert dat hoewel de film door nieuwskanalen werd gefinancierd, zij de vrijheid had om het verhaal goed weer te geven. Volgens Bezreh werd For Sama dankzij deze distributeurs op veel internationale festivals vertoond ondanks dat de film in sommige gevallen niet voldeed aan de voorwaarden voor de vertoning. Verder verscheen de film in de meeste Europese cinema’s en bleef daar voor een lange vertoningsperiode. Het Syrische publiek kreeg deze film dus niet als eerste te zien. Net zoals bij de meeste documentaires die het verhaal van Syriërs in oorlogstijd vertellen het geval is, is For Sama niet gratis online beschikbaar.
Of For Sama de meest authentieke weergave van de oorlog is, is moeilijk te zeggen. Wel is zeker dat Al-Kateab met de film de internationale aandacht heeft weten trekken en dat ze de aandacht kon vestigen op het lot van de Syrische burgers met speciale aandacht voor kinderen in deze oorlog.
Over Alessia
Mijn naam is Alessia De Meulemeester, ik ben 22 jaar oud en studeer momenteel Communicatiewetenschappen aan de VUB. Vorig jaar behaalde ik mijn master Geschiedenis aan de UGent. In deze opleiding heb ik heel veel schrijfervaring opgedaan. Tijdens mijn stage op Film Fest Gent zag ik voor het eerst For Sama en besefte dat film een krachtig medium is om complexe gebeurtenissen zoals oorlogen af te beelden voor een breed publiek.
